Niz dokumentacijata na Mihail Smatrakalev

@ivot vo omrazen svet

Pi{uva: Vasil TOCINOVSKI

Pi{aniot zbor kako komunikacija me|u lu|eto gi ostava trajnite i tajni tragi kako svedo{tvo za vremiwata, nastanite i lu|eto. Ne{tata koi ne }e mo`at da se najdat na stranicite od li~nite dnevnici i zapisi, knigi, vesnici i spisanija. Bogatata epistolarija na Mihail Smatrakalev (1910 - 1998) pretstavuva svoeviden letopis na godinite me|u dvete svetski vojni, za del od nea nie ve}e pi{uvavme, a sega na ovie stranici ni se otkrivaat novi pisma, dopisni karti~ki, novogodi{ni ~estitki i telegrami koi go tangiraat nazna~eniot period i po{iroko, a vo krugot so ~lenovi na semejstvata na Nikola Vapcarov i Anton Popov, so Kiril Nikolov, Todor Janev i Vasil Aleksandrov, ~lenovi na Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija (1938 - 1941) i so lu|e od negovoto opkru`uvawe.

SVEDO[TVO ZA POETOT

Mihail Smatrakalev imal posebno bliski i rodninski odnosi so semejstvoto Vapcarovi. Osven negovite pisma do niv, so~uvani se pove}e pisma od poetovata majka Elena Vapcarova, od bratot Boris i sestrata Rajna. Kako pretsedatel na sudot vo Nevrokop, Smatrakalev se obra}a so pismo do Elena Vapcarova, datirano so 31 dekemvri 1947 godina. Toa pretstavuva dragoceno svedo{tvo za li~nosta i deloto na golemiot poet koj be{e premol~en koga se pojavi od pe~at negovata stihozbirka Motorni pesni° vo 1940 godina i vremeto koga odedna{ po~nuva da se slavi kako golem nacionalen poet. Obra}aj}i se so Zdravo drugarke°, pi{uva:

Tvoeto pismo me izraduva. Dobro e {to si se setila na mene po golemata proslava za Koqo, na koja ne mo`ev da prisustvuvam. Od majkata na Kiro, javniot obvinitel, gi nau~ivme detalite od proslavata. Taa bila tamu i mnogu se izraduvala {to Koqo ve}e go ima javnoto priznanie.

Pretrupan so mnogu sudska i politi~ka rabota, jas postojano se izma~uvam od mislite, oti treba da sednam i da gi napi{am moite spomeni za poetot i ~ovekot, za drugarot Vapcarov. Se izma~uvam, oti taa rabota treba da se zavr{i. Od ona {to za nego go ~itam od drugi avtori, ne sum zadovolen. Se gleda deka ne go poznavaat dobro negovoto tvore{tvo i negoviot karakter. Nekako pi{uvaat za dale~en ~ovek. Go ispostuvaat negoviot sve` i interesen lik. Za mene toj be{e samiot Gorki, samiot ~ovek. Od taa negova retka ~ove~nost treba da se poa|a pri razgleduvaweto na negovoto tvore{tvo. Ottamu doa|a taa ne`nost vo negovite stihovi, taa intimnost i toplina. Ottamu doa|a i negoviot revolt protiv neprijatelite na narodot, negovata botevska omraza kon stariot `ivot, kon stariot svet.

DLABOKA BRAZDA VO POEZIJATA

Ponekoga{ kiptam vo spravedliv gnev kon onie, koi sega go slavat. Vrijam, za{to dodeka be{e `iv, toj ne be{e vrednuvan od niv. Ne go gledaa golemiot talent, ne go gledaa revolucionerniot poet. Kako mentori se iska`aa za negovata poezija, koja ja smetaa samo za dobar obid i ni{to pove}e. Koqo be{e mnogu ogor~en od toj studen odnos kon negovata nesporno prekrasna poezija. Na{iot Makedonski literaturen kru`ok visoko go cene{e ~ovekot i poetot vo nego. Nie go pottiknavme da gi izdade Motorni pesni°. Nie ja poddr`uvavme negovata vera vo vistinskata borbena i kni`evna vrednost na negovata poezija. Samiot jas barav od redica na{i poznati kni`evni li~nosti da napi{at recenzii za negovata kniga. No fakt e, tie ni{to ne napi{aa. Edinstvenata recenzija ja napi{av jas vo v. Zarja° i u{te toga{ istaknav, deka negovoto tvore{tvo e golema brazda vo poezijata. Vistina e, samo edno, oti negoviot auditorium so golema naslada gi slu{a{e negovite stihovi, koi toj gi recitira{e kako nikoj drug. Na ekskurziite, na ve~erinkite i literaturnite ~itawa rabotnicite i mladite ja razbiraa i se voshituvaa od taa nova, borbena i dlaboko ~ove~na poezija. Mi te`i isto taka i toa, {to brzaat da go proglasat za bugarski nacionalen poet, koga Koqo i po ~uvstva i po pogledi be{e Makedonec. Toa mo`e da go vidi i najgolemiot kni`even slepec. Toa vo negovata stihozbirka e iska`ano so silni boi. Koqo ne e bugarski nacionalen poet. Toj e Makedonec koj rastel vo bugarska realnost, cvrsto se spoil so bugarskite rabotnici, no toj so pesna na usta umre za Makedonija, za Bugarija i za seto progresivno ~ove{tvo. Toj }e si ostane inspirator na bugarskata mladina. Toj ne mo`e da ne bide i bugarski poet i revolucioner. No zo{to go krijat faktot, oti toj e Makedonec, deka e roden na makedonska zemja, i oti samiot toj za svojata tatkovina ja ima Makedonija, oti toj e sin na makedonskiot narod. So izvonredna srde~nost se napi{ani negovite stihotvorbi za Makedonija.

Za vo idnina tie pra{awa }e se uto~nat, }e se razjasnat. Nie se gordeeme, {to Koqo e javno prifaten kako tvorec na nova revolucionerna i gradivna poezija, i oti toj stoi celosno ramnopravno do najgolemite lu|e na peroto i deloto. Mihail Smatrakalev svoeto pismo go zapo~nuva so izvinuvawe {to ne bil vo mo`nost da prisustvuva na golemata sve~enost koja go nazna~uva vremeto na rehabilitacijata na li~nosta i deloto na Nikola Vapcarov i negovoto vozvi{uvawe kako poet vo svetski ramki. Detalite gi nau~il od majkata na javniot obvinitel Kiro Nikolov, niven zaedni~ki blizok drugar i sorabotnik i eden od dvanaesette ~lenovi na Makedonskiot literaturen kru`ok. Zafaten so mnogu profesionalni i op{testveni zadol`enija, go iska`uva svoeto nezadovolstvo {to ne mu ostanuva vreme da sedne i da gi napi{e svoite spomeni za ~ovekot i poetot Vapcarov. Voznemiren e i nezadovolen od ona {to za nego go pi{uvaat drugite. A site tie samo potvrduvat deka voop{to ne go poznavaat avtorot i negovoto delo, pi{uvaat suvoparno i stereotipno i za site niv toj e samo eden dale~en i nepoznat ~ovek. Za mene toj be{e samiot Gorki, samiot ~ovek, istaknuva i prodol`uva deka tokmu od taa negova karakteristika i edinstveno mo`e da se pojde koga se razgleduva negovoto tvore{tvo. Za{to ne`nosta, intimnosta i toplinata na stihovite izviraat neposredno od du{ata na poetot. Tvorecot i deloto se nedeliva celost, i od taa neraskinliva vrska doa|a revoltot kon neprijatelite na narodot, ovaa botevska omraza kon stariot `ivot i stariot svet. Genijalnosta na Nikola Vapcarov tokmu i se ostvaruva niz nova i visoko umetni~ko-estetska poezija vo izbrojuvawe na nov ~ovek i nov `ivot.

LITERATUREN MOLK

So polno pravo vo nego se ra|a gnev i otpor, duri omraza kon onie koi sega go veli~at Vapcarov. Istite onie koi dodeka toj be{e `iv i koga gi objavi Motorni pesni go premol~uvaa, zaobikoluvaa, ne sakaa da go vidat golemiot talent, da go otkrijat revolucionerniot poet. Tvorecot koj gi menuva{e i `ivotot i literaturata, i zaoruva{e dlaboka, sopstvena brazda vo golemoto semejstvo na svetskata kni`evnost. Poznata e ogor~enosta i na samiot poet od molkot kon negovata tvore~ka objava, duri apatijata koja go tovari kako argument i od krugot na levoorientiranite pisateli so koi blisko drugaruva i sorabotuva, predvodeni od Hristo Radevski i Georgi Karaslavov. Toa vrednuvawe go ima samo vo redovite na Makedonskiot literaturen kru`ok, ~ii ~lenovi i }e go pottiknat da ja izdade svojata stihozbirka. Tie se negova verba i idnina, za{to tokmu vo nivnite redovi }e gi napi{e i publikuva svoite najubavi poetski tvorbi. Ottuka i izleguvaweto na Motorni pesni ne e samo golem nastan za kru`o~nicite, tuku i golema pobeda i potvrda od potrebata i opstojbata na kru`okot. ]e raznesuvaat primeroci od stihozbirkata do redakciite na pove}e vesnici i spisanija, samiot Smatrakalev }e bara da se napi{e recenzija za nea, toa ne }e go stori na nivniot blizok prijatel Todor Pavlov, i nasekade samo molk. Edistvena }e ostane recenzijata na Mihail Smatrakalev objavena na stranicite od vesnikot Zarja. No ima edna druga vistina. Vo javnite nastapi kako retko talentiran recitator, Vapcarov srede rabotnicite i mladinata neizbri{ilivo ja vsaduval svojata nova, revolucionerna i dlaboko ~ove~ka poezija.

ZEMJATA I NACIONALNOSTA NA POETOT

Od vistinskiot izvor, od Mihail Smatrakalev kako najblizok i intimen drugar i sorabotnik na Nikola Vapcarov, doa|a relevantnoto priznanie za brzopletosta vo negovoto proglasuvawe za bugarski nacionalen poet. Negovite ~uvstva i pogledi jasno i decidno go deklariraat kako Makedonec. Fakti koi mo`e da gi vidi i najgolemiot kni`even slepec. Silno i mo}no, lucidno i jasno toa samiot poet go ka`uva vo svoite stihovi. Vo Zemja, pee: Taa zemja,/ sega {to ja ~ekoram,/taa zema,/v prolet {to ja budi jugot,/taa zemja ‚ svoja ne ja znam,/ taa zemja,/prostete: e tu|a. Izvikot na poetot i e vosklik na negoviot drugar deka Koqo ne e bugarski nacionale poet. Toj e Makedonec koj `iveel i sozdaval vo bugarskoto op{testvo, opstojuval vo negovata realnost, neraskinlivo se be{e povrzal so bugarskite rabotnici i toj }e si ostane inspirator na bugarskata mladina. Toj nikako ne mo`e da bide bugarski poet i revolucioner. Za{to toj umre so pesna na usta za Makedonija, golemiot humanist i internacionalist, komunist koj vo istovreme umira i za Bugarija i za seto progresivno ~ove{tvo. Nemaat komentar postavenite pra{awa na Smatrakalev: No zo{to go sokrivaat faktot, oti toj e Makedonec, deka e roden na makedonska zemja, i oti samiot toj ja ima Makedonija za svoja tatkovina, deka toj e sin na makedonskiot narod. So retka srde~nost se napi{ani negovite stihovi za Makedonija. Potvrda na toa se faktite deka poetot Nikola Vapcarov be{e premol~en vo bugarskata literatura me|u dvete svetski vojni i oti bugarskata fa{isti~ki vlast go izvr{i podliot rastrel vo Garnizonskoto strela{tvo vo Sofija. Na tie vistini vo idnite decenii }e se nadovrzat mnogu novi vistini. Popusto veruva deka site tie pra{awa }e gi uto~ni vremeto {to doa|a, a vo koe prekrojuva, i falsifikuva `enata na profesija sopruga na poetot Bojka Vapcarova do bezo~noto devalvirawe na li~nosta i deloto na Vapcarov vo knigata Tretiot rastrel na Marin Georgiev. Politikata i politikanstvoto }e go storat svoeto, no i nesvesno }e pomognat Nikola Vapcarov da se vredi vo ~elnite redovi na najgolemite tvorci vo svetskata kni`evnost.

Vrskite na Mihail Smatrakalev i negovata bliskost, doverba i sorabotka so semejstvoto Vapcarovi gi ilustriraat stranici od nivnata korespodencija. So~uvani se ~etiri pisma i edna dopisna karti~ka od majkata Elena, devet pisma od sestrata Rajna i dve dipisni karti~ki od bratot Boris Vapcarov. Na negovoto citirano pismo mu prethodat edno pismo i edna dopisna karti~ka na Elena Vapcarova. Vo pismoto datirano so Bansko, 16 april 1947 godina, taa se izvinuva {to ne bila vo mo`nost da dojde na dogovorenata sredba vo Sofija, a vo toa ja spre~ilo rabotata okolu sobiraweto na jabolkata. Obra}aj}i mu se so Mili Miho, potoa mu zabele`uva, zo{to si ostavil pari, ta neli znae{ oti na majka ne se pla}a. Za toa nejzino ~uvstvuvawe na Smatrakalev kako svoj sin, vo svoite knigi pi{uvaat i Elena i Rajna Vapcarovi. Otkako se raspra{uva za negovoto semejstvo, go izvestuva deka naskoro }e do{la Bojka Vapcarova okolu delbata na imotot, a za koe }e se sovetuva so nego. Dopisnata karti~ka od 21 maj 1949 godina, adresirana do pretsedatelot na sudot vo grad Nevrokop, Mihail Smatrakalev, od baba Elena Iv. Vapcarova bara pomo{ i se interesira kako odi deloto na Katerina Mihail Ko~ukova od Bansko. Vo pismoto od 5 oktomvri 1952 godina, bara pomo{ za osudeniot na dve godini zatvor banskalija Jove Kostadin Kolka~ov. A vo pismoto od 4 fevruari 1953 godina go izvestuva za baraweto na Bojka da i dade pedeset iljadi leva, pismo koe mu go dostavila i postapila taka kako {to toj ja sovetuval.

3a pomo{ okolu sudskoto delo br. 45 od 1946 godina, moli i Boris Vapcarov vo dopisnata karti~ka od Bansko, 30 april 1948 godina. Vo drugata nedatirana karti~ka, obra}aj}i mu se odnovo so Dr. batko Mihale, go informira deka deneska mu se obratil Albert Beli. Toj sobral dosta interesen materijal i go moli da mu go isprati ona {to nekoga{ mu go pobaral okolu pi{uvaweto kniga za Nikola Vapcarov. Vo dene{nata sredba so pretstavnikot na dr`avnoto knigoizdatelstvo bil zamolen da stapi vo vrska so nego i da te nagovoram da ja napi{e{ biografijata na brat mi. Vsu{nost izdava~ot smetal na tebe. Tie obvrski Smatrakalev i }e si gi realizira, no ni{to od niv nema da bide objaveno od pri~ina poradi vistinite i stavovite koi dedicno gi iska`uva vo svoeto pismo do Elena Vapcarova. Devette pisma na Rajna Vapcarova opfa}aat podolg vremenski period i tie sekoga{ za povod ja imaat potrebata za pomo{ na ~lenovi od nejzinoto semejstvo ili pak za bliski banskalii. Pismoto od Bansko, 9 septemvri 1968 godina go zavr{uva so: Prosti mi, {to ti odzemam od vremeto. Ta neli li~i{ na batko, a toj `ivee{e so bolkite na drugite. Pismoto od 16 januari 1975 godina, go zapo~nuva so zborovite: Sviknav tebe da ti se obra}am so bolkite na drugite, za{to te ~uvstvuvam blizok, brat, koj sekoga{ saka da pomogne. Vo edno drugo nedatirano pismo, baraj}i pomo{ za bliski, naveduva deka mu se obratile i na Vasil Aleksandrov, ~len na Makedonskiot literaturen kru`ok, i gi moli svoite vrski i avtoritet da gi zalo`at okolu pozitivnoto re{enie na predmetot.

NEODMINLIVA GRI@A ZA DRUGAROT I ZA BLISKIOT

Nikola Vapcarov, Anton Popov i Mihail Smatrakalev se jadroto na Makedonskiot literaturen kru`ok i negovo rakovodstvo. Ottuka i vo godinite potoa najbliski ostanuvaat vrskite na Smatrakalev so nivnite semejstva. Bratot na Anton Popov, Nikola so pismo od Petri~, 20 oktomvri 1965 godina, se obra}a Dr. Smatrakalev,/Se nadevam, oti ve}e ste vrateni od godi{en odmor i ste na rabota. Iako ne se somnevam vo toa, oti Vie go imate napraveno potrebnoto okolu sobiraweto materijali za muzejsko kat~e na Va{iot nepre`alen prijatel i voen drugar Anton Popov, poradi nastojuvawata tuka na drugarite od muzejot, sakam da Ve zamolam, da ja prezemete inicijativata i da stapite vo vrska so Rosica, Asen i Kereziev za intenzivirawe na sobiraweto na materijalite, za {to sme razgovarale posebno. So toj Va{ prilog da ja odbele`ime 50-godi{ninata od ra|aweto za site nas na nezaboravniot Don~o./So ubavi vpe~atoci i iskrena po~it: N. Popov. Sobiraweto na arhivata na Anton Popov so pravo se bara od negovite najbliski drugari kru`o~nicite Mihail Smatrakalev i Ivan Kereziev, od pisatelot Asen Bosev, sega soprug na Rosica Manolova Boseva, so koja Anton Popov se `eni neposredno pred tragi~niot rastrel.

Nikola Popov bil pretsedatel na sovetot na muzejot i vo taa funkcija mu se obra}a so novogodi{nata ~estitka. Otkako mu ja ~estita Novata 1987 godina, zamoluva za negova pomo{ i sorabotka so soveti okolu materijalite koi se eksponati (spomeni, pisma, dokumenti, predmeti i dr.) za domot muzej Anton Popov, vo selo Gega, Blagoevgradsko. Od istiot datum 23 dekemvri 1986 godina, e i vtorata dopisna karti~ka. Vsu{nost toa e razglednica so impozantniot spomenik na Anton Popov vo Petri~. Dr. Smatrakalev,/Vi ja ispra}am karti~kata so spomenikot na Va{iot prijatel, drugar i soborec Anton Popov vo gr. Petri~ so uveruvawe, deka ne ste ja imale dosega. Ve molam da ni pomognete so toa {to mo`ete i kako {to znaete da go ispolnime dolgot kon besmrtniot spomen od site nas za sakaniot Anton Popov - Don~o. Od negovata sestra Roza Popova Smiljanova od Sandanski, so~uvani se sedum pisma i ~etiri novogodi{ni ~estitki. Vo niv taa direktno se obra}a do Smatrakalev za najrazli~na pomo{ za semejstvoto i so golema blagodarnost za se ona {to go pravi okolu nejzinite deca. Dobivaj}i gi site op{testveni priznanija i blagodeti od dr`avata, semejstvata Vapcarovi i Popovi samite celosno }e gi izneverat idealite na Nikola Vapcarov i Anton Popov i }e stanat `estoki neprijateli na Mihail Smatrakalev.

SRE]NA SUM [TO TE POZNAVAM

Vo arhivata na Smatrakalev e so~uvana i del od korespondencijata so trojca ~lenovi na Makedonskiot kulturen kru`ok - Kiril Nikolov, Vasil Aleksandrov i todor Janev. Tragi od drugaruvaweto i sorabotkata so Kiril Nikolov se ostaveni so sedum negovi pisma i edna dopisna karti~ka. Vo pismoto od Sofija, 5 avgust 1939 godina, mu se obra}a so Batko Miale, zdravo i so izvinuvawe {to zadocnil so odgovorot, no zatoa pak ima da mu soop{ti eden kup novosti. Odeweto na Pirin se odlo`ilo za edna nedela, a za toa imalo podosta pri~ini. Na Koqo (Nikola Vapcarov) ne mu dale otsustvo, isto taka i na Janev (Todor Janev), kon toga{ slu`ele voena obvrska, a toa i nemu do{lo dobro, za{to i nemal pari za taa cel. Najposle i Bojka (Vapcarova neo~ekuvano odlu~ila da zamine za Rila so Boris Angelu{ev i Aleksandar @endov, nivni prijateli, a Koqo pak cvrsto ostanal na re{enieto za Pirin. Na tvoja adresa dojde edna prekrasna karti~ka od Prilep so sodr`ina: Sre}na sum, {to te poznavam, i {to te ~uvstvuvam tolku blizok zasekoga{. Pozdravi do site od Todorka. Stanuva zbor za dopisna karti~ka od studentkata Todorka Orov~anec so koja se zapoznavaat i drugaruvaat za vreme na golemata manifestacija pri posetata na delegacijata na studentite od Jugoslavija vo maj 1939 godina, vo ~ij sostav e i pogolema grupa studenti Makedonci za koi Makedonskiot literaturen kru`ok organizira i posebna programa. Stignala i poka`a za svadbata na Bo{ka [opova i \or|i Abaxiev za sve~enosta na 6 avgust, vo 11 ~asot vo crkvata Sv. Troica. Me|u drugoto mu pi{uva deka Todor otkriva se novi i novi ubavini vo Ven~eto, samo {to ne znae kako da go napravi predlogot, ili, kako {to veli samiot toj, nikoga{ ne pravel predlog za brak...

Se odnesuva na kru`o~nikot Todor Janev. I so rezignacija prodol`uva oti Se zemeno zaedno, dru{tvoto se raspadna. I mene mi e mnogu ta`no i ponekoga{ se ~uvstuvam mnogu bedno bez tebe. Brat, taa nedela ima{e mnogu tr~awe, ama pari jok. Zborovi koi ja odrazuvaat nivnata bliskost ne samo niz imenuvaweto so brat i informira oti ima mnogu rabota za advokatot, no pritoa ne mo`e ni{to da zaraboti. Utre }e se odr`i ilindenskiot izlet na Vito{a. Prirodno nie sme na frontot. Za nesre}a, jas utre odnovo }e go imam na Vito{a svojot kooperativen referat, pred druga grupa, no se nadevam da bidam i na dvete mesta. I go pra{uva kako se ~uvstvuva toj tamu kako viden advokat.

Vo toa vreme Smatrakalev e pretsedatel na sudot vo Nevrokop. Vo post skriptum na pismoto izvestuva deka Koqo ima napi{ano prekrasna stihotvorba so naslov Qubov. Edna vistinski moderna stihotvorba (bitno e da se pi{uva za qubovta! I zavr{uva so sovet da se potrudi i odnovo da gi ostavi cigarite. Slu`benite obvrski, ~estite voeni mobilizacii dovele do rasturawe na nivnoto dru{tvo, pa taka re~isi stanalo i nevozmo`no da se organizira nivniot izlet na Pirin, kako forma i sodr`ina na drugaruvawe i dejstvuvawe na ~lenovite na Makedonskiot literaturen kru`ok. Edna od niv e i ilindenskiot izlet na Vito{a na koi naj~esto so referati nastapuva Kiro Nikolov. I to~nata identifikacija na vremeto koga Nikola Vapcarov ja napi{al svojata pesna Qubov.

RABOTEN IZLET

Nekolku dena potoa, poto~no na 12 avgust 1939 godina, pi{uva novo pismo do svojot drugar. Go izvestuva oti go dobil negovoto pismo ot~ukano na ma{ina za pi{uvawe i razbral za negovata advokatska rabota vo Nevrokop koja e pomalku sudska, a pove}e notariska. I go informira za odlo`eniot izlet vo koj Ima u{te edna novost. Bojka se otka`a da patuva so Angelu{ev, a Todor (Janev) odnovo re{i da dojde so nas, otkako se be{e celosno raskolebal. Isto taka i Don~o (Anton Panov) }e dojde so nas i }e ostane okolu 7 dena. Zna~i, samo ti i Fila (Karamfila Smatrakaleva) ni nedostasuvate na seta kompanija. Pa prodol`uva oti so golem napor sobral pari, a i Todor se poka`al golem ke{ko pa legnal na nego, no se e dobro i taka e poveselo. Taa {ega, no i seriozna zabele{ka, }e bide povod na grbot od pismoto svoera~no da mu se obrati i Todor Janev, pi{uvaj}i deka toj preteruva, za{to obezbeduvaj}i mu mu{terija, vsu{nost samiot go zarabotil potrebniot procent okolu tro{ocite za patuvaweto. Po drugite informacii, ka`uva oti zaedno so Todor vo Sofija }e se vratat okolu 23 avgust i toj ako mo`e vo toa vreme da si dojde so `elba da ja organizirame kompanijata preku esen. Toa }e re~e da se aktvira rabotata i opstojbata na Makedonskiot literaturen kru`ok.

Vo dopisnata karti~ka od 15 mart 1941 godina, adresirana do gospodinot Mihail Smatrakalev, advokat, ul. Marija Luiza 2, kancelarijata koja e klub na kru`okot, mu se obra}a so Dragi Mihale i oti Tvoite pisma mi donesuvaat ne samo informacii, tuku i duhot na edna topla prijatelska atmosfera, koja tuka mi nedostasuva. Toga{ toj e vojnik vo Harmakli i onaa topla atmosfera koja nedostiga e sredinata na Makedonskiot literaturen kru`ok. Nego i Nikola Vapcarov gi zamoluva za pove}e raboti da i se najdat pripomo{ na soprugata Lu~ka Nikolova. Drugarstvoto go potvrduvaat i poslednite zborovi: Te baknuva Kiro.

Pismoto od 6 mart 1941 godina, go zapo~nuva so blagodarnosti oti Srde~no ti blagodaram za opstojnoto pismo so mnogu inforacii. Samo da znae{ kolku mnogu mi zna~at tie tvoi pisma. Se raduvam na tvojot duh. Izgleda oti na `ivotot i negovite iznenaduvawa treba da se nau~am da gledam so hrabra indiferentnost. Posebno potrebno toa im e na site intelektualci, za{to znae{ od kakva bolest stradame site. Vo pismoto od 12 mart 1941 godina me|u drugoto se zablagodaruva za posetata na negovata sopruga od strana na Smatrakalev i Todor Janev, ne samo za pomo{ta, tuku i za rabota i veselosta {to tie i ja donele, ta se raduvam, {to vie tamu i mo`ete da se veselite.

Mladiot vojnik, ~uvstvuvaj}i gi crnite oblaci koi se pove}e nadvisnuvaat nad Evropa i ja navestuvaat Vtorata svetska vojna, vo pismoto od 25 fevruari 1941 godina, ja izrazuva zagri`enosta oti brate dojdoa te{ki denovi, no daj bo`e da ne bide ne{to u{te pote{ko. Kojznae kade }e ne rasturat nastanite. Vremeto poleka i sigurno zamira i Makedonskiot literaturen kru`ok. Ispra}a pozdravi do Todor (Janev) i blagodarnost za gri`ata i pomo{ta, Isto taka i Koleto (Vapcarov). Za nego mo`e{ da mi pi{e{ dali mo`ebi go uvolnile od krajot na fevruari. I u{te go zamoluva da mu prenese na Vapcarov da otide kaj St. ^elebiev, kni`arnica Rakovski na Dondukov i da zeme edno pismo so koe }e se odlo`i pla}aweto na ma{inata za eden mesec podocna, i ako toa ne e mo`no, taa rabota da ja zavr{i Smatrakalev.

PRAZNI SNI

Neposredno po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, koga ve}e ne postoi Makedonskiot literaturen kru`ok i koga me|u `ivite ne se Nikola Vapcarov, Anton Panov, Kole Nedelkovski i Asen [urdov - Vedrov, so~uvani se u{te dve pisma na Kiro Nikolov od 1945 godina, od Kopriv{tice, kade toga{ bil na rabota. Obemnoto pismo od 14 juli, tri stranici ma{inopis gusto ot~ukan tekst, na svoeviden na~in kako da se negov testament po informaciite, stavovite i ocenkite koi gi ostava vo nego za sebe. Dragi Mile,/ Ne e potrebno nadolgo da ti ka`uvam {to se mi donese tvoeto pismo. Ti se gu{i{ tamu, jas tuka. I ete tvoeto pismo mi go donese toa od koe imav najgolema potreba. Mi ja donese na{ata srde~na i ~estita atmosfera, vo koja taka lesno i prijatno se di{e. Mi donese del~e od duhot na na{iot kru`ok, duh sozdade od tebe, Koqo, Don~o i od mene. I so pravo i dvajcata taka dlaboko go ~uvstvuvame nivnoto otsustvo i tolku potresno stradame za toa. I taa praznina }e ne ma~i, siguren sum, cel `ivot. Razdelenosta, provincijata i pusto{ot od {totuku zavr{enata vojna e onaa bara vo koja ~maat i kako da nema kraj. Stignuva pismoto na sakaniot prijatel i odnovo ja o`ivuva ~udesnata atmosfera na Makedonskiot literaturen kru`ok. Onaa atmosfera na prijatelstvo, doverba i sorabotka koja kako negovo jadro go sozdade Mihail Smatrakalev, Nikola Vapcarov, Anton Popov i Kiro Nikolov.

Prazninata za zaginatite drugari e namerliva pustelija i taa cel `ivot kako takva }e gi izma~uva. Pokraj toj intimen i topol drugarski zdiv, tvoeto pismo mi donese i ne{to drugo za koe isto taka odamna `eduvav. Vistinitata i bogata informacija za se ona {to taka `ivotno me interesira i toa takva informacija, koja mo`am da ja dobijam samo od tebe. Za seto toa dvajcata so Lu~ka ti blagodarime od srce. Taa cvrkoti od radost, otkako go pro~ita tvoeto pismo i go nare~e vistinsko drugarsko pismo.

Potoa seto pismo se odnesuva na makedonskite raboti i nivnite anga`mani na toj plan. Od verodostoen izvor doznavame mno{tvo informacii za planovite i dejnosta na makedonskata napredna emigracija vo Bugarija neposredno po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, borba vo koja se vnesoa novi ideali, veruvawa i o~ekuvawa, nov optimizam vo obedinuvaweto i integracijata na tatkovinata. No istoriskata neminovnost sekoga{ so sebe gi nosi i site zastranuvawa i nedorazbirawa koi posebno go trevo`at Nikolov. Za rabotite vo na{ata sfera, pravo da ti ka`am, ne sum iznenaden. Jas odamna imam jasno i cvrsto ubeduvawe, oti tie nema da se upravat se dotoga{ dodeka vo niv gospodari |avolskiot duh na papata. A za da se simne toa gospodstvo e potrebno akcija od dolu, od strana na ~estitite i se u{te nerazo~arani i zdravi makedonski dejci i pred se partijci, kako i sorabotka od gore, kako od strana na ovde{niot C.K., taka i od strana na makedonskiot od vnatre{nosta. Ni{to ne bi me ispla{ilo da se vpu{tam vo edna takva (istoriska korisna) borba, ako realno imav dve mo`nosti: zdravje i cvrsta partiska sostojba. Za `al, vo ovoj moment jas sum li{en i od dvata navedeni uslovi, koi vo nekoja merka i tebe te onevozmo`uvaat vo takva energi~na borba koja ne ne pla{ela nitu vo minatoto, nitu pak sega }e ne ispla{i. Se razbira oti toa ne zna~i deka sedime so skrsteni race, nitu pak papata ve~no }e gospodari. Borbata treba da se prodol`i so onie sili koi gi poseduvame i nikako da ne se dopu{ti noviot izbor na pretsojniot kongres na zloglasniot H.K. Politi~kata akcija ja onevozmo`uva bolesta od koja Nikolov se oporavuva vo Kopriv{tica i partiskite sostojbi vo makedonskite organizacii. Zloto vo niv nazna~eno niz inicijali se odnesuva na Hristo Kalajxiev, poznat niz prekarot papata.

NEIZLE^IVA KRASTA

No sveto e makedonskoto delo i za nego se `ivee do posleden zdiv. [to se odnesuva do krastata, jas sum dlaboko ubeden oti nie dvajcata ne mo`eme da se izvlekuvame od nea. Lu~ka mi se ~udi, za{to ednoto oko postojano mi e vo makedonskite raboti. Taa se razbira ne go znae na{eto minato i celiot duhoven kapital koj go imame vlo`eno vo taa borba. Se razbira taa ne mo`e da sfati i ne{to drugo, deka nie sepak si ostanuvame Makedonci, kolku i da sme srasnale so Bugarija i bugarskiot narod, ima ne{to vo krvta, srceto i du{ata, {to ne nosi tamu. Vo toj odnos nie sme od kategorijata na onie balkanski internacionalisti, koi nekako najlesno ja prifa}aat idejata za edna edinstvena Balkanska federacija, za edna edinstvena dr`ava na site bratski balkanski narodi. Za{to nam ni e mila i skapocena borbata kako na bugarskiot, taka i na makedonskiot, taka i na site drugi jugoslovenski narodi. Zarem malku sme se voshituvale na gr~kiot hrabar narod?... Taka {to jas i ne mislam da se lekuvam od krastata... Nacionalnata svest i sovest visoko se izdignuvaat kako osoznaeni celi i ideali koi se nosat vo krvta, srceto i du{ata. No vo istovreme tie se i humanisti i internacionalisti, srasnati so borbata za izboruvawe na nacionalni i socijalni prava i slobodi na site narodi i so ubeduvawe za sozdavawe na edna Balkanska federacija. Zaednica koja na narodite }e im obzebeduva mir i sloboda, sigurnost i egzistencija, sre}na idnina.

IDEOLOZITE NA [OVINIZMOT I NA VRHOVIZMOT

Kiril Nikolov ne e samo aktiven deec i gri`nik za makedonskite sostojbi, tuku ~ovek so cvrsti i jasni vizii po site nejzini pra{awa, problemi i re{enija. Pritoa sekoga{ insistiraj}i za smislena, dolgoro~na i kolektivna rabota, a protiv bilo kakvi improvizacii, brzopletosti, kompromisi koi ne vodat kon ni{to dobro. Za niv niz konkretni primeri pi{uva vo pismoto. Za {iloto Angel, misli na Angel Dinev, jas i natamu dr`am do svoeto staro sfa}awe oti negovata kniga e korisna i treba da vidi bel svet. No, najnapred neka se pojavi vo delovi, sekako objavena po vesnici i spisanija, da bide prerabotena, politi~ki i idejno se da se is~isti, pa neka se objavi i integralno, no obrabotena od koren, i ne kako delo na Angel, tuku od tim na lu|e dobro zapoznati so marksizmot i so makedonskoto delo i istorija. Nikolov veli oti treba da se oslobodime od povr{nosta na takvi kako nego i oti vrhovisti~kite falsifikati i lagi koi so godini taka uporno i majstorski se vgnezduvani vo glavite na bugarskiot i na makedonskiot narod, oti }e mo`at da se urnat, da bidat isfrleni od na{ata literatura i op{testveno soznanie so lesno napi{ani bro{urki i kni{ki koi imaat plitok nau~en i ideen potencijal. Potreben e seriozen trud, seto toa da bide razgledano ~ekor po ~ekor i taka demaskirani i urnati onie dolgoro~ni oru`ja kako Hristo Siljanov, Qubomir Mileti~, Simeon Evtimov i mnogu drugi. Toa se seriozni ideolozi i istori~ari na bugarskiot {ovinizam i na makedonskiot vrhovizam. Kriti~ki i so argumenti bara oti ni e potrebno seriozno nau~no osvetluvawe na makedonskata nacionalna prerodba od marksisti~kata gledna to~ka, kako i cvrsto i ubedlivo argumentirawe na elementite na makedonskata nacija, ne{to {to dosega ne e storeno nitu tuka, nitu pak tamu vo Makedonija. Objektivno ocenuvaj}i ja zaedni~kata rabota so Vasil Ivanovski vo zatvorot, smeta oti taa pretstavuva seriozen obid i kolektivno obrabotuvawe na makedonskite pra{awa. [to se odnesuva do @ak Natan, iako bil postaven za docent po politi~ka ekonomija na sofiskiot univerzitet, toj posebno po makedonskite raboti ima zastareni sfa}awa. I prodol`uva oti knigata na Dinev nema da bide odobrena najmalku bez da ja vidi i vrednuva Vladimir Poptomov. A toj vo vakov vid pretpostavuvam oti nema da ja pu{ti da se pe~ati. I go sovetuva da ne se fa}a na zamkata oti toj ima namera da objavuva knigi. To~no knigi ni se potrebni, konstatira, no se postavuva pra{awe kakvi knigi i od kogo napi{ani. Treba da i se stavi kraj na privatnata inicijativa za takvi golemi i odgovorni zada~i. Potrebni se knigi ili delo na tim od lu|e koi }e bidat pregledani i odobreni od mnogu lu|e i od najgornoto i odgovorno mesto. Samo taka }e bide obezbeden uspehot vo te{kata i seriozna borba so {ovinisti~koto i vrhovisti~koto sfa}awe vo glavite od nesoborlivite avtoriteti kako Siljanov, Mileti~ i drugi.

ZASPAN INSTITUT

Duri potoa posvetuva redovi za svoite ne{ta tuka. Po doa|aweto vo Kopriv{tica, se bilo dobro, duri i se popravil, no son~evite bawi se poka`ale pogubni za negoviot organizam so slabi limfni `lezdi. Taka imal golema kriza od koja se u{te ne mo`e da izleze. Najlo{oto bilo {to imal izlevawe na krvta od crevata koi potvrduvaat samo oti tamu imal rani, koi jas gi ~uvstvuvam tolku bolno, {to ednostavno ne mo`am da se dvi`am. Vo takva sostojba i mo`e da sfati kolku mo`el da i se posveti na svojata nau~na i op{testvena rabota.

^itam nekoi makedonski knigi, koi mi se neophodni za mojata rabota, no ~uvstvuvam oti mi e potreben pove}e materijal i pove}e sonda`i so lu|e po toa pra{awe. Sega zasega }e mo`am da podgotvam oddelni studii, predavawa, no ne i ne{to poseriozno i pogolemo, iako Vasil prodol`uva da nastojuva da sum ja dal knigata na bugarskiot C.K. i da pobrzam so nejzinoto izleguvawe na bel svet. Jas mislam oti ako naesen se vratam zdrav i `iv da porabotime bilo nie dvajcata, ili vo po{irok tim po tie pra{awa, koi, za `al, se predmet na Makedonskiot nau~en institut, koj uspe{no go prodol`uva svojot letargi~en son. Nastojuvawata na Vasil Ivanovski sekako se odnesuvaat na {to poskore{noto izleguvawe od pe~at na knigata na Nikolov Za makedonskata nacija. Toa e tema koja ja smeta kako relevantna vo rabotata na Makedonskiot nau~en institut, koj, za `al, se u{te e vo svojot letargi~en son. Treba da zabele`ime deka vo negovata programa za rabota i dejstvuvawe vo 1946 godina se odr`ani serija od ~etiri predavawa za makedonskoto nacionalno pra{awe odr`ani od Vasil Ivanovski, Mihail Smatrakalev, Simeon Kasabov i Kiril Nikolov.

SPROTI NOVITE DNI

Potoa se zadr`uva na vesnikot koj naskoro treba da izleze i oti u{te pove}e }e se raduva ako toj padne vo negovi race. No, znae{ li oti mislam deka }e se slu~i najlo{oto. A imeno: oti vesnikot od mo}no oru`je na na{ata organizaciona, politi~ka i prosvetna rabota, }e se pretvori vo zbornik od statii na lu|eto okolu H.K.. I toa od onie glagolstvanija pa takanare~enite makedonski dertovi. Ne veruva oti papata i toa }e go ispu{ti od svoite race, ta zatoa i e pesimist. Daj bo`e da ne bide taka, naglasuva, i ako Smatrakalev bide negov glaven i odgovoren urednik, prirodno }e mu pomaga so site sili. No, za `al, se slu~uva taka kako {to predviduva Nikolov.

Hristo Kalajxiev zastanuva na ~elo na redakcijata na vesnikot Makedonsko zname. Zabele`uva oti posebno se raduva {to negoviot drugar avansira vo sopstvenata partiska rabota. Toa e najzdraviot kapital so koj mo`eme da raspolagame po na{eto zdravje. No, brat, ~uvaj se od bolesta, za{to pretpo~itam da bidam trup, otkolku `iv ~ovek vo sostojba na trup - nekorisen za nikakva rabota. Kolku bi bilo ubavo ako i toj so soprugata mo`el da dojde tuka i da bidat zaedno, a toa }e re~e oti mo`ele zaedno i da rabotat. Vo slednite redovi go naglasuva revoltot od odnosot na bugarskoto op{testvo kon li~nosta i deloto na Nikola Vapcarov i Anton Popov. Za odnosot kon Don~o i Koqo, ne sum iznenaden, za{to od porano znam oti taka gledaat na niv. Jas sum ubeden deka samo nie }e im go oddademe zaslu`enoto vnimanie so eden poseben zbornik celosno posveten na nivnoto delo i nivnite `ivoti. Duri toga{ bi u~estvuval so seriozni i mnogu interesni materijali okolu poslednite nastani so materijali i spomeni, koi sega od opravdani psiholo{ki i drugi pri~ini ne mo`am da gi ka`am. I ne o~ekuvaj od mene ni{to, ne mo`am da go napi{am, za{to, brat, ranata se u{te e mnogu presna....

ZBORNIK NA VISTINATA

Toa se godini koga Popov i Vapcarov zaradi svoite nacionalni pogledi i nivnoto decidno izjasnuvawe se samo Makedonci, i se u{te tu|i vo nivnoto prisvojuvawe kon bugarskata literatura i op{testvenost. Vistinata za niv }e mo`at da ja ka`at samo nivnite bliski drugari i sorabotnici so eden poseben zbornik, vo koj aktivno bi u~estvuval i Nikolov. Posebno naglasuvaj}i oti ima {to novo i interesno da ka`e za poslednite nastani, neposredno po apseweto, soslu{uvawata i rastrelot na dvajcata gordi Makedonci, a vo koi eden od akterite i obvinetite e i samiot toj. So `al potoa konstatira oti advokatskata rabota ne gi opravdala nivnite o~ekuvawa. Rabota ima, no zarabotuva~kata e nikakva. Pa mu zabele`uva oti ni{to ne pi{uva za mladinskata, studentskata i kolektivnata rabota. @iveat, ili pak tie organizacii se vo agonija. Od tatko mu doznal oti utroto za \or~e Petrov minalo dobro. Koi drugi raboti gi turka Hristo Kalajxiev. [to raboti i kako opstojuva kru`o~nikot \or|i Abaxiev. I zavr{uva oti so radost go o~ekuvam sekoe tvoe pismo so soodveten bogat materijal.

Na tretata stranica od pismoto ot~ukano na ma{ina, svoera~no, so zeleno mastilo dopi{uva: [to se slu~uva so tvojata kniga?/Pi{i. Srde~ni pozdravi do soprugata Fila i decata, posebni pozdravi do \or|i (Abaxiev) i do site od partiskata grupa od tvoj Kiro.

POLO[O I OD FAKTITE

Na lekuvawe vo Kopriv{tica, Kiril Nikolov ostanuva podolgo vreme i ottamu e so~uvano u{te edno pismo, datirano so 12 septemvri 1945 godina. Go zapo~nuva so zabele{kata oti negovoto pismo go imenuval pesimisti~ko, a toa bukvalno kako lajt motiv se povtoruva i vo negovoto pismo. So dvaeset iljadi leva mese~no treba da se `ivee, da se plati stan, da se nahrani semejstvoto, i ete stradaat od istite bolki, nedostig na pari i zdravje. I kako da se zatvorat o~ite pred nekakov Hegelov idealizam koj veli polo{o za faktite. Faktite se ne{to mnogu nastoj~ivo i surovo. Pa go potsetuva na Lenin i negoviot iskaz deka razre{uvaweto na zada~ata zavisi od sredstvata za nejzino re{enie i glasno go postavuva pra{aweto: Kako toga{ da ja re{am zada~ata - pi{uvawe na knigata?. No e soglasen so nego oti |avolot ne e tolku crn i deka dvajcata kako sekoga{ }e mu go najdat ~areto. Toa, {to sme dvajca i toa takvi dvajca drugari povrzani so doverba i dlaboki vrski e najute{itelnoto i toa sega mi vleva najmnogu doverba. Izvestuva oti so semejstvoto }e se vrati za dve nedeli. Dotoga{ i te molam ne mi ja baraj knigata, za{to vrz nea rabotam intenzivno i ne sum vo mo`nost da ti ja ispratam. Koga }e se vidime, vedna{ }e ti ja dadam zaedno so moite bele{ki za neophodnite korekcii i prerabotkata na nekoi ne mali delovi i duri celi glavi. Vo tuka{niot klub gi koristel knigite po nacionalnoto pra{awe na Lenin i Stalin, isto taka i kni{kite na Mileti~, Simeon Radev, Krstu Veqanov i Siljanov. Interesna mu se videla i knigata na Der`avin Plemenski i kulturni vrski me|u bugarskiot i ruskiot narod. ]e treba da gi razgleda u{te istorijata na Iri~ek, nekoi drugi knigi, kako i prviot tom od istorijata na Der`avin, koj treba da izleze po nekoi den. I iskrenoto priznanie: Vistina e, brat~e, oti ne biva za mnogu raboti, no tamu vo istovreme e i najslaboto mesto.

Kru`ok opkru`en so drugi

Nikolov prodol`uva: Dodeka se dvi`ime po linijata na seznaeweto, namesto na{eto vnimanie da go naso~ime, a so toa sposobnostite za edna glavna i su{testvena to~ka, dotoga{ nema da rodime ni{to trajno i korisno. Taka jas mislam, i zatoa sum re{en da baram na~in i da si obezbedam barem edna godina uslovi za postojana rabota vrz knigite koi sum gi planiral u{te vo zatvorot i koi zaslu`uvaat da im bide posveten eden takov seriozen trud. Tie moi nameri }e ti gi obrazlo`am vo Sofija detalno i ako si soglasen vo site tvoi i moi anga`mani (osven vo tvojata poezija) mo`eme da se javuvame kako koavtori. Ne{to {to i dosega sme go imale na um, no vo na{ata postojana razdvoenost i ne sme mo`ele da go realizirame.

Redovi koi ne se samo izraz na drugarskata doverbva i sorabotka, tuku i dosledna tvore~ka tendencija na Nikolov za timska rabota vo svetite makedonski raboti. Na krajot od pismoto ja iska`uva radosta od novoformiraniot kru`ok, so `elbi toj da stane ~est i dostoinstvo na nivnoto slavno minato, misli na Makedonskiot literaturen kru`ok (1938-1941) i da gi slavi imiwata na Nikola Vapcarov i Anton Popov. Toa }e re~e oti Mihail Smatrakalev vo svoeto pismo go informiral za formiraweto na Makedonskiot literaturen kru`ok Nikola Vapcarov pri Makedonskiot nau~en institut vo 1945 godina, za ~ij pretsedatel bil izbran Smatrakalev.

Od kru`o~nikot Todor Janev so~uvani se ~itiri pisma i tri novogodi{ni ~estitki upateni do Mihail Smatrakalev. Vo pismoto upateno od Stara Zagora na 27 dekemvri 1946 godina, se izvinuva {to objektivno ne mo`el da dojde vo Makedonskiot nau~en institut i }e se vidat naskoro vo Sofija na nova sredba. Blagodaram za tvoeto iskreno i prijatelsko pre~ekuvawe, kako od tvoja strana, taka i od tvojata sopruga. Vro~em, starite prijateli zasekoga{ neka ostanat toa.

Zborovi koi go potvrduvaat nivnoto prijatelstvo i po godinite na Vtorata svetska vojna, dodeka semejstvoto Smatrakalevi `ivee vo Sofija, a Janevi vo Stara Zagora. Ispra}a pozdravi do Kiro (Nikolov), so potpis Tvojot prijatel/Todor. Od so~uvanata korespodencija, gi dobivame podatocite deka pi{uvani spomeni za Vapcarov, pokraj Smatrakalev i Ivan Kereziev, imal i Janev. Vo svoeto pismo od 24 noemvri 1981 godina, pi{uva oti doznal deka e gotov so toa {to go pi{uvale za Vapcarov, pa so netrpenie o~ekuva da mu gi isprati Spomenite ili ako se uka`e mo`nost i da se vidat vo Sofija.

POD TOVAROT NA BOLESTA

Vo slednoto pismo od 20 dekemvri istata godina, obrakaj}i se so Dragi batko Mihale, vedna{ izvestuva oti Gi dobiv Spomenite i navistina be{e zadovoleno moeto qupobitstvo. Go informira za te{kata bolest, deka nikade ne izleguva i da ne go o~ekuva vo Sofija. Me|utoa, mislam, za da mo`e{ da gi predade{ Spomenite vo muzejot na Vapcarov - isprati mi gi i drugite primeroci za da gi potpi{am i predaj gi od moe ime. Pokraj toa, bi sakal da go slu{ne i negovoto mislewe za toa dali smeta oti tie treba da bidat objaveni. Negovoto mislewe e deka tie se interesni i bi bilo dobro ako uspee nekade da gi dade za publikuvawe. Posebno }e bidam sre}en ako uspee{ vo objavuvaweto, go zavr{uva svoeto pismo Todor Janev.

Nivnoto dopolnuvawe pretstavuva kratkoto pismo na Smatrakalev od 12 dekemvri 1981 godina. Voznemiren e od Todorovoto zaboluvawe i posakuva negovoto pismo da go najde ve}e zdrav. Sakav vedna{ da ti gi ispratam Spomenite, no mislev da ti go pratam duplikatot, a ne orginalot. No, za beqa, ne mo`am da gi pronajdam vo mojata arhiva. Toga{ re{iv da ti go zadovolam qubopitstvoto i da ti go ispratam originalot od ma{inopis. ]e bide potrebno da go potpi{e{ sekoj list, taka tvoite Spomeni da ja imaat celosnata avtenti~nost. Kako na originalot, taka i na prepisite. Kako {to se razbravme vo na{ite razgovori, eden primerok }e bide za tebe, eden za mene i eden za muzejot. No i trite treba da bidat potpi{ani od tebe na sekoja stranica. Zatoa ti posakuvam brzo zazdravuvawe, i }e te ~ekam da mi dojde{ na gosti. Toga{ i zaedno }e odime vo muzejot. Bidi `iv i zdrav. No smrtta e nemilosrdna i naskoro toj zaminuva zasekoga{. Vo telegramata do semejstvoto Janevi, zapi{uva: Porazen sum. @alam {to ne sum vo mo`nost da dojdam i da ja podelam va{ata taga so mojata. Si zamina mojot najveren prijatel. Da se ute{ime so toa, deka toj `ivee{e dostoen `ivot, be{e ~estit ~ovek, veren na rabotniot narod i negovite golemi idei, ~esen komunist, vistinski patriot - internacionalist.

MAKEDONIJA VO BUGARSKATA POEZIJA

Kru`o~nikot Vasil Aleksandrov, koj naskoro po formiraweto na Makedonskiot literaturen kru`ok vo raspravija so Kiril Nikolov gi napu{ta negovite redovi, so kratko pismo od 20 noemvri 1988 godina, se obra}a do Dragi Miho, so izvestuvawe deka podgotvuva antologija Makedonija vo bugarskata poezija. Vo nea Angel @arov go vklu~il so stihotvorbite Tatkovina, Solun, Pismo od Makedonija i Be`anci.

Zamoluva da mu isprati avtobiografski bele{ki, kako i nekoi drugi pointresni predlozi okolu negovoto tvore{tvo. Go pra{uva dali znae ne{to za Serafim Gligorov, Hristo Ogwanov, @ivko Delev, Quben Dimitrov i Dimitar Milenski. So kratko pismo od 2 januari 1989 godina, Smatrakalev go izvestuva deka bil na odmor vo Velingrad i duri zav~era go dobil negovoto pismo. Dobro e {to se setil na nego. No zabele`uva oti ne gi znae nekoi od negovite stihotvorbi koi imaat pogolema umetni~ko-estetska vrednost. ]e gi prepi{am na ~isto i }e ti gi ispratam vo najskoro vreme. Samo bez popravki!. So pravo zabele`uva na faktot {to sepak se setil na nego, }e mu isprati svoi stihovi vo koi `ivo pulsira makedonskata tematika, no bara cenzurata da ne gi prekrojuva i preina~uva, literaturata koja celosna go premol~uva i negira. ]e mu ja isprati i poemata Be`anci so negovi avtorski doteruvawa. Poetite za koi go pra{uva ne gi znae. Mu ja ~etita Novata 1989 godina, mu posakuva mir i tvore~ki uspesi, izrazuvaj}i mu pritoa so~uvstvo po povod smrtta na soprugata Blagorodna Aleksandrova. Osum dena potoa, na 10 januari so pismo go informira oti mu gi ispra}a slednite naslovi: Ispoved, Pesna na moite reki, Be`anci, Pesna za Goce Del~ev, Vo tu|ina, Pesna za solunskite atentatori, Makedonija, Pesna za beloto more i Kon selo Banica. Dadeni se podatoci koga pesnite se nastanati i kade se publikuvani, so kratki bibliografski bele{ki vo koi dominira negovata makedonska dejnost.

Zagledani vo idninata

Stanuva zbor za vesnikot koj celosno kako uredni~ki tim i sorabotnici go prezemaat kako posledno tvore~ko uto~i{te ~lenovite na kru`okot i mu vdahnuvaat nova tvore~ka energija.

Sekako, Daskalov bil pokanet za sorabotka od negoviot urednik Mihail Smatrakalev, no zabele`uva oti po ne{to pi{uva, no sega i ne e vreme da isprati ne{to za objavuvawe. So pravo go naglasuva tvore~koto zadvolstvo od studijata za Rodopskata narodna pesna, koja bila publikuvana vo desetina prodol`enija na stranicite od vesnikot Belo more. Poznatite i bliskite go ubeduvale da ja izdade kako posebna kniga, no mobiliziraweto i vojniklakot site planovi gi uni{tile. Negovo zadovolstvo i sre}a se i javnite predavawa, so koi isto taka imal ubav uspeh. Pismoto e ot~ukano na ma{ina, dve stranici bez prored, i kako post skriptum svoera~no so crno mastilo dopi{uva, ako go vidi Kiril Maxarov, da mu re~e da mu se javi, sekako i toj nekade e rasselen, ta mu ja izgubil tragata. Podatok koj go pro{iruva krugot na nivnite prijateli i sorabotnici i niz li~nosta na mladiot bugarski poet i novinar Maxarov.

Vo pismoto od Nova Zagora, 31 septemvri 1941 godina, o~ekuva oti naskoro }e se vidat vo Sofija i }e mo`at da si pobrborat koga toj }e gi koristi petnaesette dena odmor vo ova mra~no i mra~no vreme. No vo seto lo{o ima i ne{to ubavo, ona {to pred se se slu~uva na golemiot Isto~en front. A ottamu i treba da po~ne novoto... ]e bideme ne samo svedoci, tuku izgleda i u~esnici vo istoriski nastani. Koj }e pre`ivee, }e vkusi od me~taenoto. Zatoa i sum spokoen, kako nikoga{ dosega. Ne znam zo{to, no sum stanal poinakov ~ovek. Nervite se u{te mi se taka zdravi, {to sekoj bi mi pozavidel. A mi se ~ini, oti taka i treba da bide. Ta treba sam da gi vospituva{ nervite. Pove}e spokojstvo i ladnokrvnost. Se }e mine. I toa taka, kako {to nie sakame. Kako del od neuni{tivata vera na noviot ~ovek vo posre}nata ~ove~ka i ~ove~na idnina.

PI[I MI ZA MAKEDONIJA

Od bogatata epistolarija vo arhivata na Mihail Smatrakalev odvojuvame u{te nekolku interesni stranici. Bugarskiot literat Simeon Rusakiev e blizok drugar i sorabotnik na kru`o~nicite. Vo pismoto od Kopriv{tica, 16 mart 1940 godina, obra}aj}i mu se so Zdravo moj drag batko Miale go imenuva u{te kako ~ovek so `iva i trepetna fantazija, vedna{ }e se doseti{, deka toj ~ovek, komu sum re{il da mu pi{uvam, si Ti! I taka - zdravo moj Oto Vajninger, moj Ni~e, moj [openhaueru! Nadolgo i na{iroko od prostorot na provincijata komuniciraat za literaturata, za umetnosta i za `ivotot voop{to, go zamoluva da go izvestuva za va`nite nastani, za novoizlezenite knigi, pa bara da mu gi isprati spisanieto Svetlostruj, novoto izdanie za Levski i drugo. I zavr{uva so Mnogu pozdravi na seta tvoja dru`ba, se razbira na Kiro (Nikolov), Vapcata (Nikola Vapcarov) i dr. Najgolemi drugarski pozdravi. Javuvaj se po~esto.

Vo pismoto od 16 april istata godina, iska`uvaj}i ja zagri`enosta od vojnata, zabele`uva: Pi{i mi kako si ti, tvoeto semejstvo, brat ti, sestra ti Quba i prijatelite. Mnogu me interesira da go znam stanovi{teto po Makedonija vo sega{nata perspektiva. Pi{i mi i za ova pra{awe ne{to, a i po mnogu drugi sli~ni... Pozdravi i poraki do Kiril Nikolov, i molba zaedno so Nikolaj [mirgela da mu kupat {tof za kostum.

Vo edno drugo nedatirano pismo, koe, spred sodr`inata, poteknuva od godinite po Vtorata svetska vojna, stariot prijatel go izvestuva deka tokmu nego go prepora~al kako najpovikan vo Dr`avnoto knigoizdatelstvo da ja pi{uva monografijata za Nikola Vapcarov posvetena na negoviot `ivot i negovoto tvore{tvo. Ovie denovi }e dobie i oficijalno pismeno izvestuvawe. O~ekuvam deka e soglasen so predlogot. A za Vapcarov ve}e i ima podosta literatura {to samo mu ja olesnuva rabotata. Takov povik i doverba mu iska`uva i redakcijata na vesnikot Pirinsko delo, Gorna Xumaja, 3 fevruari 1948 godina, koja go moli da im isprati statija za Rabotata na Makedonskiot literaturen kru`ok i recenzija za Vospomenatelnija sbornik za N. Vapcarov. Vo pismoto do Smatrakalev od Makedonskite kulturno-prosvetni dru{tva vo Bugarija, Sofija, 11 maj 1950 godina, potpi{ano od sekretarot Blagoj Mihov i administratorot Georgi Despotov, eden od diskutantite na osnova~koto sobranie na Makedonskiot literaturen kru`ok vo oktomvri 1938 godina, se povikuva na sostanok na koj bi se razgovaralo za izdavawe na literaturno-umetni~ki zbornik, koj bi bil materijal za koristewe na makedonskite dru{tva vo zemjata za razvivawe na nivnata kulturno-umetni~ka rabota. Sredbata se javuva kako potreba vo sega{niov istoriski moment, koga e potrebna borba, nepomirliva, `estoka i surova protiv izmamnicite na mirot, demokratijata i socijalizmot i progresivnoto delo na makedonskiot narod, se nadevame, oti Vie }e se oglasite na na{ata pokana i }e gi vlo`ite Va{ite napori vo zaedni~kite celi na Sojuzot na Makedonskite kulturno-prosvetni dru{tva vo Bugarija za izgraduvawe i razvivawe na makedonskata nacionalna kultura.

VERBA VO OBEDINUVAWETO

Na vremeto na Informbiroto mu prethodat i mnogu akcii na entuzijazam i revolucionerna verba vo obedinuvawe na raspar~enata i negirana tatkovina, toa }e re~e realizirawe na vekovnite streme`i i soni{ta na makedonskiot narod za sopstvena, samostojna dr`ava. Eden takov dokument pretstavuva pismoto na Paskal Nikolov, od [umen, 12 april 1945 godina.

Nitu jas ti se javiv dosega, po na{eto posledno viduvawe vo Sofija, nitu pak ti. Otkako se vrativ od Sofija, nie tuka zdravo se fativme za rabota. U{te pove}e gi zacvrstivme na{ite redovi, i, da ti se pofalam, ni odi mnogu dobro. Vedna{ po moeto vra}awe, se zafativme so pomo{nata akcija i prativme, mo`ebi znae{, okolu sto iljadi leva. Potoa organiziravme ~isto makedonska sredba i sozdadovme bliska atmosfera me|u na{ite lu|e. Na 7 kar{i 8 o.m. na{eto bratstvo organizira golema literaturno-muzi~ka ve~er vo salonot na Voeniot klub vo gradot. Slu~ajno prisustvuva{e i bratot na Peco Trajkov - Georgi Trajkov - Varnenski oblasten direktor, prisustvuvaa oficijalni li~nosti od gradot, koi prethodno gi imavme pokaneto, voop{to, napravivme edna mnogu dobra agitacija vo korist na na{eto delo. Se podgotvuvame, so edno javno sobranie vo gradot, da ja ~estvuvame godi{ninata od smrtta na Jane. Georgi Trajkov be{e mnogu zadovolen od na{ata priredba, vo koja na golemo be{e zastapen makedonskiot bit i jazik.

[to pravite vie, jas ne znam, no dosega ne sme dobile nikakvi vesnici. Edvaj v~era dobivme nekolku broja od v. Dobrovolec, vo koj ja pro~itav i tvojata statija Patot na Slavjanite.

Molk za Makedonecot

Nova Makedonija ne sme dobile nikako. Ne treba da ne zaboravite. Barem eden broj, eden primerok ispra}ajte ni, a sigurno go ~itate redovno. Te molam za edna usluga. Koga minuva{ kraj pomo{nata kasa, svrati, te molam, i proveri, kako e re{eno olesnuva~koto delo na rezervniot, ve}e zaginatiot, potpolkovnik Mal~o Ivanov od gr. Ruso. Stanuva zbor da napravam usluga za edna mnogu siroma{na `ena. Proveri koja suma ostanuva za pla}awe, kakvo namaluvawe e dobieno, koga }e e isplatata i kon kogo e prvi~niot dolg. So eden zbor, te molam, toa pra{awe da se razjasni. Mnogu pozdravi na Kiro (Nikolov), (\or|i) Abaxiev, (\eorgi) Despotov, Don~o, (Anton Velikov), Hr. (isto) Stojkov, St.(efan) Nanov, Filipov i dr.

Od dolgogodi{nata korespodencija so Paskal Nikolov e so~uvano edno pismo na Mihail Smatrakalev, Sofija, 22 juni 1986 godina. Bil na odmor vo Varna, i toa e pri~ina {to docni negoviot odgovor, za{to poinaku smetam oti e nedostojno da ne se odgovara na pismata od svoite prijateli. Sega ima 76 godini, odamna e penzioner i go izvestuva: Napi{av spomeni za Vapracov no ne sum gi dal za objavuvawe. Dali ti si pi{uval ne{to za nego? Mislam oti e potrebno da napi{e{, za{to dobro go poznava{e i prisustvuva{e na sozdavaweto na Makedonskiot lit.(eraturen) kru`ok, koj sozdade golemi imiwa. Sum odr`al pove}e od iljada sredbi i sostanoci za Vapcarov i za Anton Popov i toa mi dava mo`nost da gi afirmiram tie ~isti imiwa pred pokolenijata. No kako projaven Makedonec, nema mo`nost ni{to od ona {to go pi{uva da bide objaveno. Imam napi{ano spomeni i za BONSS i drugi, no ne se nadevam oti nekoi }e mi gi izdade. Sostaviv eden zbornik od statii za zaginati pravnici antifa{isti i ve}e go prodadov vo partiskoto izdatelstvo. Ni toj trud nema da ja vidi svetlinata na denot. Pismoto go zavr{uva so posebni pozdravi do Georgi Petli~kov i so molba da mu se javi.

Kako poznat makedonski revolucioner i kulturen deec, }e mu se javi so pismo od 9 fevruari 1952 godina, sonarodnikot Ilija Krantev, koj go ~ekal na rabotnoto mesto vo Sofija da se vidat, no nemal sre}a li~no da porazgovaraat okolu literaturata i posebno za poezijata, i, ete, sega: Posebno se raduvam za objavenata kniga Rodina ne samo zatoa {to vo nea se objaveni i moi tvorbi, tuku i zaradi toa, {to po 9 septemvri vie prvi tamu, vo Sofija, ja prezedovte inicijativata da poka`ete, oti i nie Makedoncite imame lu|e od umetnosta, oti i sega rabotat vo taa oblast i vo svoite tvorbi ja iska`uvaat sopstvenata qubov kon svojata tatkovina. Knigata Rodina sekako, ima podosta nedostatoci (se odnesuva na nas - mladite poeti), no taa e prekrasno ogledalo i pomagalo za rabotnite lu|e vo pirinskiot kraj i za Makedoncite vo vnatre{nosta. I konkretno mu ja ispra}a muzi~kata tvorba Pesna za Goce, za koja i tekstot i muzikata se negovi, so molba da dade svoe mislewe za tekstot i da pobara mislewe za muzikata od stru~wak vo taa oblast. Raboti kako u~itel vo osnovnoto u~ili{te Kiril i Metodij i }e ja ima kako ubava tvorba za javni priredi i nastapi.

QUBOVTA KON STARIOT REVOLUCIONER

Mihail Smatrakalev kako sto`er me|u makedonstvoto vo Bugarija se otkriva i vo pismoto do Aleksandar Martulkov vo Skopje, upateno od Sofija na 29 juli 1946 godina. Stanuva zbor za prijateli i sorabotnici vo makedonskoto novinarstvo i publicistika, blizok drugar i soborec na Ivan Smatrakalev i Martulkov kako eden od plejadata stari makedonski revolucioneri vklu~eni vo golemata manifestacija na Makedonskiot literaturen kru`ok - pre~ekot na Novata 1940 godina. Mu se obra}a so Dragi batko Aleksi i so slednava sodr`ina: Odamna sakav da ti se javam. ^uvstvuvav vnatre{na potreba da mu pi{am na eden od starite veterani, na eden od prijatelite na mojot pokoen tatko, koj si zamina od ovoj svet so nade` deka }e se vrati i }e za`ivee vo svojata tatkovina Makedonija. Jas isto taka sakam da ja izrazam sopstvenata dlaboka blagodarnost kon tebe za toplite izrazi na so~uvstvoto, koi ni gi iska`a po slu~aj smrtta na na{iot tatko. Od imeto na celoto na{e semejstvo srde~no blagodaram. Li~no jas sum zadovolen posebno od taka ubavata statija, {to ti ja napi{a za tatko mi. Ti ja stiskam rakata i te ~uvstvuvam u{te poblizok do moeto srce. Edvaj da ima drug od starite revolucioneri kogo go sakam pove}e od tebe. Mnogu `alam, {to ne mo`ev dodeka ti be{e vo Sofija da gi napi{am tvoite spomeni od minatite borbi. No ti treba da znae{, oti tvoite spomeni }e bidat osobeno dragoceni za mladite pokolenija i treba da najde{ vreme da gi materijalizira{ vo kniga.

PROBUDENO PATRIOTSKO ^UVSTVO

Tuka rabotite po~nuvaat da se opravuvaat. Atmosferata se razvedri. Doa|aweto na Makedonskiot teatar be{e edna golema sve`a struja i eden svetol praznik za emigracijata. Nacionalnoto ~uvstvo me|u Makedoncite se probuduva, a visokite ocenki za na{iot teatar, koi gi izrekoa specijalistite od Sofija, predizvika edno ~uvstvo na gordost od toj uspeh. Neka se pove}e se zacvrstuvaat vrskite me|u narodot tamu i emigracijata. Taa komunikacija }e ima prekrasna uloga. Otkako na{ata delegacija se vrati vo Bugarija, nie organiziravme nekolku masovno poseteni sostanoci, na koi so voshit zboruvavme za na{ite vpe~atoci. @elbata na emigracijata da ja poseti Narodna Republika Makedonija od den na den raste do beskraj. Reakcionerite i mihajlovistite po~nuvaat da go gubat svoeto vlijanie, za{to nivnite lagi se negiraat na najubav na~in od stvarnosta, koja se pove}e i pove}e vo Bugarija go probiva sopstveniot pat. Dene{nata makedonska realnost stanuva spoznajna na {iroki krugovi i sred samiot bugarski narod. Postepeno }e se razbere taa nesporna vistina, oti Titova Jugoslavija navistina e prvata demokratska republika po SSSR.

MESTOTO NA MAKEDONECOT E VO TATKOVINATA

Jas ovojpat ostanuvam vo Sofija, no za prenesuvaweto na Gocevite koski po sekoja cena }e gledam da dojdam kaj vas.

Sakam da ti pi{am i za edno na{e mom~e, koe sega doa|a vo Skopje i koe ja ima golemata `elba da ostane vo Makedonija i da dojde da studira kako stipendijant. Toa mom~e e na{in~e, od seloto Gorno Brodi, Sersko, ~len e na na{ata partija, dobro orientirano po na{ite pra{awa, so golem entuzijazam saka da raboti za na{iot narod. Toa se vika Dimitar Humkov. Mojata molba kon tebe e da go stori{ mo`noto za nego, da ostane tamu i da mo`e da dobie stipendija za studirawe. Nie, spored mene, }e treba da se pribereme vo na{ata tatkovina. Jas se pove}e `iveam so mislata, oti mestoto na sekoj Makedonec e vo negovata tatkovina. Navistina, i tuka imame dosta va`na rabota, koja nie mo`eme dobro da ja izvr{uvame i mislam, oti ja izvr{uvame, no eden vnatre{en ogan ne goni da odime srede svojot narod, na sopstvenata zemja, vo svojata dr`ava.

Otkako ti vetuvam, oti pak }e ti se javam, ostanuvam so po~it i qubov kon tebe. Vo post skriptum od pismoto dopi{uva: Posebno pozdravi gi site prijateli, a osobeno Dimitar Vlahov, Pavel [atev, [akir, Venko, Mitrev i dr.